Retinitis pigmentosa door afwijkingen in het RPGR-gen

Retinitis pigmentosa (RP) is de meest voorkomende erfelijke netvliesaandoening en treft ongeveer 1 op de 3500 individuen. RP is een progressieve ziekte die meestal leidt tot blindheid met het ouder worden. Eerst ervaar je toenemende nachtblindheid, en toenemend gezichtsveldverlies startend aan de buitenranden tot je ook geleidelijk je centrale zicht verliest. Momenteel worden er gen-onderzoekstudies uitgevoerd bij patiënten met specifieke genetische oorzaken om te testen of deze therapieën de ziekte kunnen stoppen of zelfs verbeteren. Als je behalve RP ook sterk bijziend bent, verloopt de ziekte sneller en erger. Prof. dr. Camiel Boon (Amsterdam UMC) wil weten hoe dat komt. Hij ontrafelt hoe netvliescellen afsterven en gaat na of nanotechnologie kan helpen.

Bij retinitis pigmentosa sterft het netvlies af, doordat er iets misgaat in de fotoreceptoren van het netvlies. Afval hoopt op in deze cellen waardoor ze uiteindelijk doodgaan. Mensen met RP kunnen zo uiteindelijk blind of zeer slechtziend worden. Zo’n 80 fouten in het DNA kunnen RP veroorzaken. De bekendste is een fout in een deel van het DNA dat het recept bevat voor het eiwit RPGR (het RPGR-gen). Maar niet iedereen met dit kapotte RPGR-gen krijgt RP. Tegelijk is duidelijk dat een deel van de mensen met het kapotte gen ook ernstig bijziendheid krijgt (myopie). Dat geldt bijvoorbeeld voor de dochter van Jan Jaap. En dat bij hen de RP sneller en ernstig verloopt.

Wat bepaalt nou of iemand met het kapotte RPGR-gen RP krijgt? En wat zorgt nu voor myopie bij deze patiënt? Kunnen nanodeeltjes helpen bij de behandeling? Die vragen wil prof. dr. Camiel Boon (Amsterdam UMC) beantwoorden.

Via welk mechanisme?

Hij wil eerst uitvinden wat er eigenlijk voor zorgt dat sommige mensen met een fout in het RPGR-gen ook sterke bijziendheid ontwikkelen. Camiel Boon onderzoekt wat er dan precies in het oog gebeurt: via welk mechanisme in ontstaat de myopie? Hebben externe factoren zoals blootstelling aan licht of de brekingsafwijking van het oog een rol hierin? En hij gaat op zoek naar genen die betrokken zijn bij de lengtegroei van het oog.

Nieuwe behandelmethoden

Boon werkt ook aan nieuwe behandelmethoden. Er zijn al veelbelovende ontwikkelingen rond het type RP dat ontstaat door het kapotte RPGR-gen. Zo wordt gentherapie onderzocht. Daarbij wordt het kapotte gen vervangen door gezond DNA. Voor de ‘bezorging’ in de kegelcellen wordt het gezonde DNA verpakt in een virus. Helaas heeft deze behandeling ernstige nadelen, zoals een risico op oogontstekingen en schade aan het oog. Daarnaast vermoeden wetenschappers dat de huidige gentherapie niet werkt bij mensen die naast RP ook myopie hebben. En er zijn praktische problemen met de gentherapie tegen RP. Het RPGR-gen vrij groot: het past niet goed in het virusdeeltje dat het moet bezorgen. Er zijn dus alternatieve manieren nodig om gezond DNA te bezorgen.

Microscopisch omhulseltje

Boon heeft daarvoor nanotechnologie op het oog. Dit is een techniek waarbij je een stof verpakt in een microscopisch klein omhulseltje (een nanodeeltje) dat die stof op de juiste plek loslaat. Een nanodeeltje kan gemaakt zijn van vetten, van afbreekbaar plastic (vergelijkbaar met oplosbaar hechtdraad), of andere stoffen. Ze heten zo omdat ze ongeveer een nanometer groot zijn: 1 miljardste van een meter. In nanodeeltjes passen grotere stukken DNA wel. Ook kun je er stoffen in stoppen die nodig zijn om het DNA in te bouwen. De verwachting is ook dat behandeling via nanodeeltjes minder kans geeft op oogontsteking en oogschade.

Vastberaden

Boon is vastberaden om de oplossingen die mogelijk zijn, zo snel mogelijk te vinden en beschikbaar te maken voor mensen met RP. Wanneer een behandeling er komt, valt helaas niet te voorspellen. Boon verwacht dat het eerste resultaat van zijn werk zal zijn, dat artsen beter kunnen gaan voorspellen welke mensen met het kapotte RPGR-gen wel of juist niet de ernstige vorm van RP zullen ontwikkelen. Dat lijkt een kleine stap, maar deze neemt veel onzekerheid weg bij mensen met dit gen. Zij krijgen nu nog te horen: ‘We kunnen niets doen, alleen afwachten’. Verder gaat kennis over het mechanisme waarmee RP ontstaat en hoe myopie dit verergert, waarschijnlijk ook inzichten opleveren over andere ziekten waarin myopie en sterfte van het netvlies een rol spelen.